Ik & mijn STRESS-ik in examen of toets tijd.
Hoe kan dit nu, toch? Ik snap het gewoon niet, verzucht ze. Voor me zit een meisje van 17 jaar. In groep 7 is zij hoogbegaafd getest. Ze is in 1 VWO vastgelopen en een aantal jaar thuiszitter geweest. Op het speciaal (traumasensitief) onderwijs heeft ze haar weg weer wat gevonden. Ze heeft daar met individuele begeleiding in 1 jaar 3 jaar VMBO-TL gedaan.
In het examenjaar gaat het echter opnieuw mis. ‘Ik doe echt mijn best, Saskia. Maar ik kan het gewoon niet, zegt ze met tranen in haar ogen. Maar mijn moeder gelooft me niet en we hebben constant ruzie.’
Sara is een meisje dat bekend is met traumaproblematiek. Wanneer zij zich veilig voelt, kan zij haar volledige intelligentie gebruiken. Maar wanneer er stress om de hoek komt kijken en haar systeem op alarm schiet, kan zij hier niet meer bij. Dit zorgt voor veel onbegrip in haar omgeving. Het lijkt wel alsof er 2 Sara’s zijn, wordt er gezegd.
Ik & je STRESS-ik
Je bent écht jezelf niet wanneer je stress hebt. Zoals in die bekende reclame te zien is..
Iedereen heeft een eigen ‘ik. Dit is de ‘ik’ met een kalm brein. Wanneer er sprake is van (te veel) stress gaat je brein op ALARM en neemt je STRESS-ik het over om je in leven te houden.
De ‘ik’ met een kalm brein zie je hiernaast afgebeeld.
Deze ‘ik’ heeft eigen (kern)waarden zoals bijvoorbeeld vrijheid, autonomie, eerlijkheid etc.
Deze ‘ik’ heeft zijn eigen gevoeligheden op emotioneel, intellectueel, beeldend, zintuiglijk en psychomotorisch gebied.
Deze ‘ik’ heeft zijn eigen behoeften zoals behoefte aan uitdaging, rust of verbinding.
Deze ‘ik’ heeft zijn eigen persoonskenmerken die deze persoon nou juist hem of haar maken. Dit kan bijvoorbeeld zijn netjes, of creatief of extravert etc.
Je ‘ik’ in je kalme brein ben je zelf. In het geval van Sara is dit dus de echte Sara. Het intelligente meisje met veel zelfreflectie, een sterke innerlijke drive en een zacht empathisch hart.
Zij kan haar volledige intelligentie gebruiken omdat ze toegang heeft tot haar “hele brein”.
Van je 'ik' naar je 'STRESS-ik'.
Wij als mensen hebben net als de andere dieren een ingenieus ingebouwd beschermingsmechanisme. Ons brein beslist in een split second of er sprake is van dreiging en hoe groot deze is.
Wanneer het brein beslist dat het gevaar groot is, wordt een overlevings-reactie ingezet om ons te beschermen. De bedoeling hiervan is ons in leven houden. De amygdala speelt hier een grote rol in. Dit is een klein gebied in ons brein dat als alarmsysteem functioneert.
Wanneer dit systeem op alarm schiet, gaat ons lichaam direct stresshormonen afgeven om te zorgen dat ons lichaam de overlevingsreacties kan inzetten.
In het verre verleden was dit om ons tegen wilde dieren te beschermen. Tegenwoordig kan dit echter voor een toets, examen etc. al gebeuren. De “gevaren” zijn veranderd zogezegd, maar de reacties is gelijk gebleven.
Soms wordt dit omschreven als het reptielenbrein dat het overneemt waarbij ons mensenbrein op pauze wordt gezet. Deze omschrijving is wat achterhaald, maar kan wel helpend zijn om het proces simpel uit te leggen.
Ons mensenbrein probeert situaties goed in te schatten en heeft hier tijd voor nodig. Wanneer er sprake is van direct gevaar is dit niet handig natuurlijk. Daarom wordt dit gedeelte van het brein overschreven in noodsituaties zodat er snel gehandeld kan worden. Dan komen dus de instinctieve overlevingsreacties het overnemen.
Deze overlevingsreacties zijn:
- vechten;
- vluchten;
- vrede bewaren;
- verlammen.
Wanneer je systeem op alarm staat, neemt je STRESS-ik het over. Deze heeft maar één doel: jou in leven houden!
Je STRESS-ik bestaat uit verschillende onderdelen. Zo zijn er de overlevingsreacties die we de 4 V’s noemen.
Maar ook jouw triggers horen hierbij. Er zijn triggers die jou direct naar deze reacties kunnen brengen. Die kunnen voortkomen uit jouw waarden (ver-ont-waardigd zijn) of jouw behoeften die in het gedrang komen.
Het kan ook voortkomen uit over- en/of onderprikkeling van jouw gevoeligheden.
Jouw persoonskenmerken kunnen ook een rol spelen hierbij. Zo passen bij jouw kwaliteiten ook allergieën. Bij eerlijkheid is bijvoorbeeld liegen een allergie die voor jou triggerend zou kunnen werken.
Wanneer je in een overlevingsreactie terechtkomt, ben je jezelf niet. Je bent jezelf (vaak onbewust) aan het beschermen. Dit kan echter grote gevolgen hebben voor jouw welzijn, relaties en prestaties.
Wanneer er sprake is van langdurige stress kan het zelfs zo zijn dat de ‘ik’ zich nog maar heel soms laat zien. De ‘STRESS-ik’ zit dan bijna continu aan het stuur. Dit kost het hele lichaam ontzettend veel energie en leidt dan ook vaak tot allerlei stressklachten.
Gedrag bij de overlevingsreacties:
VLUCHTEN:
- Niet kunnen stoppen met gamen, scrollen, eten etc.
- Druk en gek doen.
- Personen, situaties vermijden.
- Dromen en afwezig lijken.
VECHTEN:
- Anderen irriteren.
- Gillen en schelden.
- Oordelen, veroordelen, roddelen.
- Mopperen op alles en iedereen om je heen.
- Liegen.
VREDE BEWAREN:
- Anderen niet teleur kunnen stellen.
- Geen ‘nee’ kunnen zeggen.
- Overpresteren.
- Té braaf genoemd worden.
- Geen eigen ik lijken te hebben: kameleon gedrag.
VERLAMMEN:
- Van alles vergeten.
- Domme fouten maken.
- Opletten lukt niet.
- Onhandiger zijn dan anders.
- Ongeïnteresseerd of verveeld overkomen.
Dit zijn wat gedragingen die zichtbaar kunnen zijn bij de overlevingsreacties. In de trainingen bespreken we er meer.
Zoals je kunt zien kan het gedrag dat hier beschreven staat nogal eens anders worden geïnterpreteerd dan gedrag dat door stress veroorzaakt wordt. In de praktijk wordt er dan vaak ook op het gedrag gereageerd en niet op de onderliggende stress. Er is een behoefte aan veiligheid, maar door de reactie wordt het gevoel van onveiligheid onbewust versterkt en neemt het gedrag dan ook vaak juist toe. Negatieve systemische patronen kunnen zo in een gezin, maar ook in een klas, team of groep ontstaan.
Er ontstaat miscommunicatie en het gevoel van onveiligheid neemt toe. Mensen gaan zich onbewust steeds meer beschermen. Op deze manier kunnen de stressreacties relaties onderling behoorlijk verzieken.. Zoals met Sara en haar moeder.
Stressreacties kunnen elkaar versterken. We hebben spiegelneuronen in ons brein die waarnemen of een ander brein in stressstand staat. Wederom gebeurt dit onbewust. Ons brein kan hierdoor alleen al in een eigen stressreactie komen. Alleen maar door het samenzijn met iemand met een stressbrein. Dit is waarom systemisch werken zo belangrijk is wanneer er sprake is van stress.
Bij Sara en haar moeder gebeurt het volgende. Sara zit in verlammen en ligt op bed en komt tot niets. Moeder voelt zich machteloos en haar brein komt in een stressreactie (vechten) en hierdoor gaat zij het gedrag van Sara al anders interpreteren. Ze ziet het als luiheid en gemakzucht. Als ze nu gewoon even haar best zou doen, zou ze het best kunnen, denkt ze.
Hiernaast is luiheid een allergie voor moeder die ook triggerend werkt nu. Moeder maakt zich ook zorgen omdat Sara al een thuiszitter geweest is. Ook hier worden oude patronen en gevoelens getriggerd.
Ze reageert door haar stressreactie met boosheid en autoriteit en vergroot zo onbewust en ongewild de stress bij Sara. Sara trekt nog meer terug en vergroot zo de stress bij moeder. Zo komen ze in een patroon van elkaars stress versterken terecht.
Van je STRESS-ik reguleren naar je ik.
Met Sara en met haar moeder hebben we gewerkt met de Ik & mijn STRESS-ik methode. Het is enorm helpend dat de methode ontschuldigend werkt omdat de stressreactie wordt losgekoppeld van de persoon. (externalisatie) Door inzicht te krijgen in hun eigen ‘ik’ en hun ‘STRESS-ik’ konden zij inzicht krijgen in hun patronen zonder dat daarbij iemand “fout” of de schuldige was. Het gaat niet om schuld, maar om verantwoording nemen.
Zij leerden wat hun triggers waren en wat er nodig was om te reguleren. Co-regulatie is van groot belang. Moeder leerde hoe zij haar eigen regulatie kon versterken waardoor ze niet meer reageerde op Sara zoals voorheen. Zo kon ze Sara helpen reguleren wanneer zij in verlammen schoot.
Van verlamming naar verbinding.
Inzicht in je eigen ‘ik’ en je ‘STRESS-ik’ en die van de ander helpt significant om de relatie met jezelf en met anderen te verbeteren.
Sara leerde haar eigen stressreacties en triggers herkennen. Zij leerde wat ze nodig had van zichzelf en haar omgeving om te reguleren. Haar examens heeft ze gehaald en ze is nu vol trots en enthousiasme begonnen aan haar vervolgopleiding.
Dit alles kan gebeuren in een gezin, maar ook in een groep of in een klas. Wanneer STRESS-ikken met elkaar gaan communiceren is het einde vaak zoek. Negatieve patronen kunnen hierdoor ontstaan en blijven bestaan. Uitval is dan soms niet te voorkomen omdat de spanning simpelweg te hoog is.
Wil je meer weten over deze methodiek, sluit dan aan bij het gratis webinar dat hierover wordt gegeven. Wil je graag aan de slag met de methodiek als ouder of professional in onderwijs of zorg, schrijf je dan in voor één van onze trainingen. Deze methode is standaard onderdeel van HeartBraining
Bronnen en boekentips:
van der Kolk, Bessel. (2021 8e druk) Traumasporen.
Fay, Deirdre. (2022) Veilig in je lijf.
Levine, Peter. (2023, 15e druk) De tijger ontwaakt.
Ruismäki, Marjo. (2019) Trauma en ouderschap.
Horeweg, Anton. (2018) De traumasensitieve school.
van Minnen, Agnes. (2017) Verlamd van angst.
